Για την εργασιακή αποδοτικότητα, η τάξη, η τακτοποίηση, η οργάνωση είναι τόσο επιβεβλημένα, σχεδόν σα ταμπού σε εργασιακούς χώρους, όμως. Γραφεία τακτοποιημένα, εφαρμογές διαχείρισης χρόνου, μέθοδοι όπως το Getting Things Done, παρουσιάζονται ως τα απαραίτητα μέσα για μια επιτυχημένη, συγκροτημένη και μεθοδική ζωή, που δεν αποκλίνει και δεν αφήνεται ποτέ στο τυχαίο…
… Όμως, η πραγματικότητα της δημιουργικότητας είναι λιγότερο τακτική, περισσότερο ατίθαση και σαφώς καθόλου πληκτική. Πίσω από τα πιο ριζοσπαστικά άλματα της σκέψης κρύβεται συνήθως ένας κόσμος από στοίβες χαρτιών, κακογραμμένες σημειώσεις, στραβά σχεδιαγράμματα με μισοτελειωμένα στυλό, ιερογλυφικά σημάδια σε πολύχρωμα post it και βιβλία με τσακισμένες σελίδες! Και ναι, μιλάμε για εκείνο το δημιουργικό ή παραγωγικό χάος, που άλλους τους τρελαίνει και άλλοι δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς αυτό. Είναι εκείνη η κατάσταση, όπου η απουσία εξωτερικής τάξης ή αυστηρής δομής δεν εμποδίζει αλλά, αντιθέτως, ενισχύει τη δημιουργική σκέψη, την καινοτομία και την έκφραση. Το χάος αυτό μπορεί να είναι υλικό χώρος, περιβάλλον εργασίας, γνωστικό με μη γραμμική σκέψη, ή συναισθηματικό με ελευθερία στο απρόβλεπτο και στην αβεβαιότητα.
Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο μεγαλύτερος, μάλλον, επιστήμονας όλων των εποχών, εργαζόταν σ’ ένα γραφείο που μόνο ως «αναρχικό» θα μπορούσε να περιγραφεί. Όταν ρωτήθηκε γιατί το γραφείο του ήταν τόσο ακατάστατο, απάντησε με μια ερώτηση: «Αν ένα ακατάστατο γραφείο είναι ένδειξη ακατάστατου μυαλού, τότε τι σημαίνει ένα άδειο γραφείο;». Ο Τόμας Έντισον, ο οποίος είχε περισσότερες από 1.000 πατέντες στο όνομά του, έλεγε πως «για να εφεύρεις κάτι, χρειάζεσαι καλή φαντασία και έναν σωρό άχρηστα πράγματα». Η δική του μέθοδος εφευρέσεων περιλάμβανε δεκάδες μεγάλα τραπέζια γεμάτα με κάθε λογής εξαρτήματα, σκονισμένα μηχανικά σχέδια, ελατήρια, βίδες και μισογραμμένες σελίδες. Ψυχαναγκαστικοί, Control freaks, τελειομανείς και οργανωτικοί τύποι σε υπερθετικό βαθμό στα γραφεία του Εντισον ή του Αϊνστάιν θα τράβαγαν κρίσεις πανικού σε σημείο νοσηλείας. Η Βιρτζίνια Γουλφ, όπου το γραφείο της γεμάτο σημειώσεις και χειρόγραφα, που άφηνε να σωρεύονται φτιάχνοντας σκονισμένες στοίβες, δικαιολογούνταν για αυτή το χάρτινο χάος της, λέγοντας πως «κάθε γυναίκα που θέλει να γράψει πρέπει να έχει ένα δικό της δωμάτιο». Το δωμάτιο βέβαια της Γουλφ δεν ήταν μόνο το βασίλειο της ακαταστασίας με τους δικούς της όρους, αλλά κυρίως το πνευματικό της καταφύγιο, ο τόπος που η σκέψη της μπορούσε να εκφραστεί ελεύθερα, έξω από κάθε κανόνα τάξης και επιτήρησης. Ο σπουδαίος Φράνσις Μπέικον, που το στούντιο του, έμοιαζε σαν να ήταν τόπος καθημερινών πολλαπλών εκρήξεων, έλεγε πως «το χάος γεννάει εικόνες, όχι η τάξη». Ο Μαρκ Τουέιν, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Στιβ Τζομπς, λειτούργησαν μέσα σε περιβάλλοντα όπου η ακαταστασία ήταν προ απαιτούμενη για δημιουργία και μια διαδικασία σκέψης και συγκέντρωσης.
Στον χώρο της επιστήμης της ψυχολογίας, η έρευνα της Κάθλιν Βος από το Πανεπιστήμιο της Μινεσότα έδωσε εντυπωσιακά ευρήματα. Σε ένα πείραμα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Psychological Science, μισοί απ όσους συμμετείχαν τοποθετήθηκαν σε τακτοποιημένο στην εντέλεια δωμάτιο και μισοί σε ένα αντίστοιχο, αλλά χαώδως ακατάστατο δωμάτιο. Και στις δυο ομάδες ζητήθηκε να προτείνουν νέες χρήσεις για ένα καθημερινό αντικείμενο. Όσοι εργάστηκαν στο ακατάστατο δωμάτιο έδωσαν ευρηματικές, πιο πρωτότυπες, ευφάνταστές και δημιουργικές απαντήσεις. Η Βος υποστήριξε πως «ενώ η τάξη ενισχύει τις συμβατικές αξίες, το χάος ενθαρρύνει τη ρήξη και την καινοτομία».
Το ίδιο συνέβη και στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, όπου οι επιστήμονες διαπίστωσαν, πως άτομα με υψηλή ανοχή στην αταξία εμφάνιζαν μεγαλύτερη γνωστική ευελιξία, δηλαδή ικανότητα να προσαρμόζονται και να συνδέουν ετερόκλητες πληροφορίες. Η έννοια της «γνωστικής αποδιοργάνωσης» παρουσιάζεται πλέον όχι μόνο ως πρόκληση, αλλά και ως πηγή δημιουργικότητας. Η θεωρία του «κατανεμημένου νου» που ανέπτυξαν οι Άντι Κλαρκ και Ντέιβιντ Τσάλμερς, υποστηρίζει πως η σκέψη δεν περιορίζεται στον εγκέφαλο, αλλά εκτείνεται στο περιβάλλον, στα αντικείμενα, στις σημειώσεις, στα τυχαία ερεθίσματα που ενεργοποιούν συνειρμούς. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ένα χαοτικό γραφείο δεν είναι μια μορφή πνευματικής ασυνέπειας, αλλά ένας εξωτερικός μηχανισμός μνήμης και σκέψης.
Ο Ισαάκ Ασίμωφ, ο πολυγραφότατος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και επιστημονικών έργων, έλεγε πως η ακαταστασία του χώρου του ήταν για τον ίδιο η επέκταση της σκέψης του στον φυσικό κόσμο. Σε συνεντεύξεις του περιέγραφε τη διαδικασία γραφής ως μια πράξη ενστίκτου και ταύτισης με το περιβάλλον, όχι ως αυστηρά οργανωμένο σχέδιο. Η σχέση χάους και δημιουργίας εντοπίζεται και στις φιλοσοφικές αφηγήσεις. Στην Κοσμογονία του, ο Ησίοδος, ορίζει ως το πρώτο στοιχείο για τη δημιουργία του κόσμου το Χάος, το αδιαμόρφωτο, ασχημάτιστο, απόλυτο τίποτα. Ο Φρίντριχ Νίτσε, αιώνες αργότερα, θα γράψει πως «πρέπει να έχεις μέσα σου ακόμη χάος για να γεννήσεις ένα άστρο που χορεύει». Το χάος, για τον Νίτσε, δεν είναι απειλή αλλά απαραίτητη προϋπόθεση δημιουργίας και υπέρβασης.
Αυτό που συχνά παρερμηνεύεται είναι η λειτουργικότητα της αταξίας. Δεν είναι όλα τα χάη δημιουργικά. Υπάρχει χάος που παραλύει, αλλά και χάος που γεννά. Η διαφορά βρίσκεται στην εσωτερική λογική του ατόμου, όπου για κάποιους, η τάξη είναι γόνιμη βάση, για άλλους, καταπίεση. Η δημιουργικότητα, πάντως, δεν ευδοκιμεί εύκολα στην ηρεμία, αλλά χρειάζεται ταραχή, ανησυχία, αβεβαιότητα, ρευστότητα. Γιατί ένα μυαλό που δεν ακολουθεί οδηγίες, αλλά φτιάχνει νέες από την αρχή.
Εννοείται πως στους εργασιακούς χώρους, η ακαταστασία είναι εμπόδιο και ενόχληση, όχι μόνο για λόγους αισθητικής, αλλά κυρίως λόγω της λειτουργικής της επίδρασης στην παραγωγικότητα και τη συνεργασία. Σε περιβάλλοντα όπου απαιτείται κοινή χρήση πόρων, διαφάνεια στις ροές εργασίας και δυνατότητα γρήγορης ανάθεσης ή μεταβίβασης καθηκόντων, η αταξία μπορεί να αποδιοργανώσει την ομάδα, να αυξήσει το γνωστικό φορτίο και να δημιουργήσει καθυστερήσεις. Όπως και αν το κάνουμε αν κάποιος έρθει στο γραφείο σου και δει μια στοίβα χαρτιά, καμία δεκαριά καπάκια χωρίς τα στυλό, πέντε – έξι βιβλία μισάνοιχτα, τίποτα ντοσιέ χαλασμένα και ένα μισοφαγωμένο σάντουιτς, ε, δεν θα σχηματίσει και την καλύτερη επαγγελματική εικόνα για σένα, τις ικανότητες σου, την υπευθυνότητα ή την αξιοπιστία σου. Ενώ για ορισμένους η ακαταστασία μπορεί να τροφοδοτεί τη δημιουργικότητα, στα πλαίσια της συνεργασίας και της οργανωτικής απόδοσης απαιτείται ο διαχωρισμός μεταξύ προσωπικού «δημιουργικού χάους» και σεβασμό στη δημιουργικότητα με ή χωρίς χάος, τη προσβασιμότητα, τη λειτουργικότητα του συλλογικού χώρου.
Το κρίσιμο ερώτημα, τελικά, δεν είναι αν η ακαταστασία είναι «καλή» ή «κακή», αλλά αν είναι δική σου ή όχι. Αν προκύπτει οργανικά από τον τρόπο που σκέφτεσαι, δημιουργείς, συνθέτεις. Σε αυτήν την περίπτωση, δεν αποτελεί ένδειξη αδυναμίας, αλλά μορφή έκφρασης. Και ενδεχομένως, για κάποιους να είναι και το μοναδικό μονοπάτι προς την ουσιαστικά καινοτόμα δημιουργία.
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
