«Στην εποχή των social media, όλοι γίνονται διαφημιστές του εαυτού τους. Η ελευθερία που νομίζουμε ότι έχουμε είναι στην πραγματικότητα η αιχμαλωσία της διαρκούς αυτοπροβολής και της επιθυμίας για επιβεβαίωση. Το like γίνεται το νέο νόμισμα της ψευδαίσθησης, και η ταυτότητά μας εξαρτάται όλο και περισσότερο από την ψηφιακή μας αντανάκλαση» γράφει ο Νοτιοκορεάτης φιλόσοφος Μπιούνγκ – Τσουλ Χαν στο βιβλίο του The Burnout Society. Πράγματι…
… Στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο, δεν θέλει όμως να είσαι και φιλόσοφος, κοινωνιολόγος ή πολιτιστικός θεωρητικός για να καταλαβαίνεις, πως οι πλατφόρμες των κοινωνικών δικτύων έχουν γίνει ένας από τους πιο ισχυρούς παράγοντες επιρροής, τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελματική ζωή. Από την εικόνα μας και την ψυχική μας υγεία, έως την επαγγελματική ανάπτυξη και την οικονομία, τα social media έχουν αλλάξει τον τρόπο που ζούμε, εργαζόμαστε και επικοινωνούμε!
Η παντοδυναμία των social media με αριθμούς στον κόσμο
Η χρήση των κοινωνικών δικτύων έχει φτάσει σε απίθανα επίπεδα, με περίπου 4.9 δισεκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως να χρησιμοποιούν τις πλατφόρμες social media, σε έναν αριθμό, δηλαδή, που αντιστοιχεί στο 60% του παγκόσμιου πληθυσμού και που ώρα με την ώρα, αυξάνεται. Οι χρήστες ξοδεύουν κατά μέσο όρο 2 ώρες και 31 λεπτά την ημέρα σε κοινωνικά δίκτυα, γεγονός που υπογραμμίζει την διείσδυση τους στην καθημερινή ζωή. Οι πιο δημοφιλείς πλατφόρμες μέχρι το τέλος του 2023 περιλαμβάνουν το Facebook με 2.96 δισεκατομμύρια ενεργούς χρήστες μηνιαία, το YouTube με 2.5 δισεκατομμύρια, το Instagram με 2 δισεκατομμύρια, το TikTok με 1.5 δισεκατομμύρια και το LinkedIn με 900 εκατομμύρια χρήστες, κυρίως για επαγγελματικούς σκοπούς. Η επιρροή των κοινωνικών δικτύων στην προσωπική ζωή αγγίζει τα όρια της δυστοπίας, με το 40% των νέων ηλικίας 18-34 να δηλώνει ότι νιώθει άγχος ή πίεση να δημοσιεύει συχνά, ενώ το 64% των εφήβων στις ΗΠΑ πιστεύει ότι τα social media έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχική τους υγεία, κυρίως λόγω της σύγκρισης με άλλους και του διαδικτυακού εκφοβισμού. Επιπλέον, το 70% των Αμερικανών λαμβάνει ειδήσεις από τα social media, και το 54% πιστεύει ότι αυτές οι πλατφόρμες επηρεάζουν την πολιτική τους άποψη. Στον επαγγελματικό τομέα, το 93% των εταιρειών χρησιμοποιεί τα social media για marketing, ενώ το 54% των καταναλωτών εξερευνά προϊόντα σε αυτές τις πλατφόρμες πριν από μια αγορά. Το LinkedIn, με πάνω από 900 εκατομμύρια χρήστες και 55 εκατομμύρια εταιρείες, έχει γίνει απαραίτητο εργαλείο για επαγγελματική δικτύωση και προσλήψεις.
Οικονομία, πολιτική, αντιλήψεις, σχέσεις μέσα απ τα social media και η ελληνική πραγματικότητα
Η αγορά των influencers έχει εκτιμηθεί σε 21.1 δισεκατομμύρια δολάρια χωρίς να υπολογίζεται το 2024 και οι πρώτοι μήνες του 2025, με το 72% των εταιρειών να επενδύει σε influencer marketing για να προσελκύσει πελάτες. Οι δαπάνες για διαφήμιση στα social media έφτασαν τα 226 δισεκατομμύρια δολάρια μόνο μέχρι το 2022, με το Facebook και το Instagram να καταλαμβάνουν το 80% της αγοράς. Το social commerce, δηλαδή η πώληση προϊόντων απευθείας μέσω κοινωνικών δικτύων, αναμένεται να φτάσει τα 1.2 τρισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως έως το τέλος του 2025. Στον τομέα της εκπαίδευσης, το 60% των εκπαιδευτικών παγκοσμίως χρησιμοποιεί κοινωνικά δίκτυα για να μοιραστεί εκπαιδευτικό υλικό και να συνεργαστεί με μαθητές, ενώ το 64% των ανθρώπων δηλώνει ότι τα social media είναι η κύρια πηγή ενημέρωσής τους, αν και το 67% ανησυχεί για την εξάπλωση ψευδών ειδήσεων. Στην Ελλάδα, το 80% του πληθυσμού χρησιμοποιεί κοινωνικά δίκτυα, με το Facebook και το Instagram να είναι οι πιο δημοφιλείς πλατφόρμες. Το 65% των Ελλήνων δηλώνει ότι τα social media επηρεάζουν τις αποφάσεις αγοράς τους, ενώ το 50% των επιχειρήσεων χρησιμοποιεί αυτές τις πλατφόρμες για προώθηση.
Τα Bots, Spiders και Scrapers και το τεράστιο σύστημα χειραγώγησης γνώμης, επηρεασμού και εικονικών αφηγήσεων
Πίσω από την επιφάνεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, στις υποφωτισμένες άκρες της οθόνης μας, υπάρχει η σκοτεινιά μιας βιομηχανίας που λειτουργεί ακούραστα, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες όπως τα bots, spiders, scrapers και άλλα εργαλεία για να διαμορφώσει την πραγματικότητα που φτάνει τόσο χαλαρά στους υπολογιστές και στα κινητά μας. Αυτή η βιομηχανία δεν είναι απλώς μια παρέκκλιση, αλλά ένα ολοκληρωμένο σύστημα που στοχεύει να επηρεάσει τις απόψεις, να αυξήσει τη δημοτικότητα και να δημιουργήσει εικονικές αφηγήσεις. Όλα αυτά γίνονται βέβαια, με τα bots, τα αυτοματοποιημένα προγράμματα που εκτελούν συγκεκριμένες εργασίες στο διαδίκτυο. Στα social media, τα bots μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μια πληθώρα λειτουργιών, όπως η αυτόματη ανάρτηση περιεχομένου, η αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες μέσω likes, shares, σχόλιών, για παράδειγμα, ακόμη και για την προώθηση συγκεκριμένων απόψεων ή προϊόντων. Τα spiders και τα scrapers είναι ειδικές κατηγορίες bots, που σαρώνουν ιστότοπους και συλλέγουν δεδομένα. Τα spiders χρησιμοποιούνται κυρίως από μηχανές αναζήτησης για να δημιουργούν ευρετήριο περιεχομένου, ενώ τα scrapers εξάγουν δεδομένα από ιστότοπους για διάφορους σκοπούς, όπως ανάλυση δεδομένων, ανταγωνιστική κατασκοπεία ή ακόμη και για τη δημιουργία ψεύτικων λογαριασμών.
Στόχοι, χρήσεις και επικινδυνότητα
«Τα social media έχουν γίνει ένα εργαλείο μαζικής χειραγώγησης. Δεν πρόκειται απλώς για πλατφόρμες επικοινωνίας, αλλά για συστήματα που ελέγχουν την πληροφόρηση και διαμορφώνουν την κοινή γνώμη. Η ψευδαίσθηση της ελευθερίας που προσφέρουν είναι επικίνδυνη, γιατί κρύβει τον πραγματικό έλεγχο που ασκείται πίσω από τις οθόνες», ορίζει ο ο πλέον πολυσχιδής και σημαντικός διανοούμενος του 20ου και του 21ου αιώνα, Νοάμ Τσόμσκι, προειδοποιώντας μας εγκαίρως. Έτσι, αυτές οι τεχνολογίες γίνονται Δούρειοι Ίπποι των συμφερόντων των χρηστών τους. Οι εταιρείες μάρκετινγκ μπορούν να χρησιμοποιήσουν bots για να αυξήσουν τη δημοτικότητα ενός προϊόντος, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι είναι ευρέως αποδεκτό, ασφαλές και δημοφιλές. Πολιτικοί και διαφημιστές μπορούν να χρησιμοποιήσουν bots για να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη, προωθώντας συγκεκριμένες απόψεις ή αποκρύπτοντας πληροφορίες. Τα scrapers μπορούν να συλλέξουν δεδομένα από χρήστες, όπως προφίλ, προτιμήσεις και συμπεριφορές, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιούνται για εξατομικευμένες διαφημίσεις ή ακόμη και για χειραγώγηση.
Οι μεγάλοι κερδισμένοι
Οι κύριοι κερδισμένοι από αυτή την βιομηχανία είναι οι εταιρείες που προσφέρουν υπηρεσίες bots, οι οποίες μπορούν να πουλήσουν αυτά τα εργαλεία σε οποιονδήποτε διαθέτει πολλά ή έστω αρκετά χρήματα. Επιπλέον, οι εταιρείες μάρκετινγκ, οι πολιτικοί και οι επιχειρηματίες που χρησιμοποιούν αυτά τα εργαλεία κερδίζουν σε δημοτικότητα, επιρροή και τελικά σε οφέλη, χρήματα, δύναμη. Για παράδειγμα, ένας πολιτικός που χρησιμοποιεί bots για να αυξήσει τη δημοτικότητά του μπορεί να κερδίσει περισσότερες ψήφους, ενώ μια εταιρεία μπορεί να αυξήσει τις πωλήσεις της μέσω εξατομικευμένων διαφημίσεων. Στους κερδισμένους από την βιομηχανία των bots στα social media δεν ανήκουν μόνο οι εταιρείες μάρκετινγκ, οι πολιτικοί και οι επιχειρηματίες, αλλά και οι σταρ και οι influencers. Για πολλούς από αυτούς, η δημοτικότητα και η εικόνα τους είναι το κύριο νόμισμα. Χρησιμοποιώντας bots, μπορούν να αυξήσουν τεχνητά τους followers τους, τα likes, τα σχόλια και τα shares, δημιουργώντας την εντύπωση ότι έχουν τεράστια επίδραση και απήχηση. Αυτό τους βοηθά να προσελκύσουν περισσότερες συμφωνίες με εταιρείες, να αυξήσουν τις χορηγίες τους και να διατηρήσουν την εικόνα τους ως σταρ ή σούπερ επιτυχημένοι influencers. Για παράδειγμα, ένας influencer με 500.000 followers μπορεί να χρεώνει πολύ υψηλότερες τιμές για διαφημίσεις σε σύγκριση με κάποιον που έχει 50.000 followers, ακόμα κι αν ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των followers είναι ψεύτικα ή δημιουργημένα από bots. Βέβαια καλή η αγορά ψεύτικης δημοτικότητας, αλλά έχει σοβαρές συνέπειες, τόσο για τους influencers όσο και για την ευρύτερη βιομηχανία των social media, αν αποκαλυφθεί.
Όταν οι αγορασμένοι ακόλουθοι από follower farms αποκαλύπτονται
Το να αποκαλυφθεί influencers σε κάθε τομέα του κοινωνικού ή πολιτικού ή καλλιτεχνικού στίβου με ψεύτικους ή αγορασμένους followers προκαλεί σκάνδαλο, με σημαντικές επιπτώσεις στην καριέρα και τη φήμη τους. Ενδεικτικά και από τα πολλά αναφέρουμε πως, το 2019, το BBC ανέφερε ότι διάσημοι influencers, συμπεριλαμβανομένων και μελών της βασιλικής οικογένειας, είχαν αγοράσει followers από follower farms, από ομάδες, δηλαδή, που δημιουργούν ψεύτικα προφίλ για να πουλήσουν δημοτικότητα. Η αξιοπιστία των influencers πληγώθηκε ανεπανόρθωτα και οι ίδιοι έγιναν αντικείμενο χλευασμών, με τις πλατφόρμες να διαγράφουν ψεύτικους λογαριασμούς οι followers να εξαφανίζονται κατά χιλιάδες μέσα σε λίγες ώρες. Οι εταιρείες άρχισαν να χρησιμοποιούν πιο προηγμένα εργαλεία για να μετρήσουν την πραγματική απήχηση των influencers, όπως το engagement rate, το πόσο ενεργοί είναι δηλαδή και η ποιότητα των ακολουθών. Ακόμη, παροιμιώδες έχει μείνει το περιστατικό του Λούκα Σαμπάτ, γνωστού ως influencer και μοντέλο, που είχε μεγάλη δημοτικότητα στο Instagram, με περισσότερους από 1.5 εκατομμύρια followers. Μα έλα, που αποκαλύφθηκε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των ακολούθων ήταν ψεύτικοι! Η εταιρεία Dresscode, με την οποία συνεργαζόταν, διέκοψε τη συνεργασία μαζί του αμέσως μόλις διαπίστωσε ότι η δημοτικότητά του βασιζόταν σε bots και όχι σε πραγματικούς ανθρώπους. Ο Σαμπάτ, εκτός από influencer, εργαζόταν ως μοντέλο και ηθοποιός, με συμμετοχές σε ταινίες και τηλεοπτικές σειρές. Παρά την αποκάλυψη, συνέχισε να συνεργάζεται με άλλες μάρκες και να εμφανίζεται σε δημόσιες εκδηλώσεις, αν και η φήμη του υπέστη σημαντική ζημιά, η εμπιστοσύνη των φανς μειώθηκε και δεν αναδείχθηκε ποτέ ως ο μέγας σταρ που προορίζονταν να γίνει.
Το μεγάλο πολιτικό σκάνδαλο των αμερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016
Ένα από τα πιο σκανδαλώδη γεγονότα για την χρήση bots είναι αυτό των προεδρικών εκλογών των ΗΠΑ το 2016. Πάταγο είχε κάνει η αποκάλυψη ότι ρωσικά bots χρησιμοποιήθηκαν για να επηρεάσουν την αμερικανική κοινή γνώμη και να διαδώσουν ψευδείς ειδήσεις, φέρνοντας στο προσκήνιο πια, τον όχι μέχρι τότε, τόσο εμφανή κίνδυνο της χειραγώγησης των πολιτικών διαδικασιών μέσω των social media. Ενημερωτικά sites, όπως το DCLeaks ή το The Denver Guardian, που μάλιστα αποδείχτηκε πως δεν υπήρχε πραγματικά, χρησιμοποιήθηκαν για να διαδώσουν ψευδείς ειδήσεις που υποστήριζαν συγκεκριμένους πολιτικούς ή δυσφημούσαν αντιπάλους, έχοντας χιλιάδες ψεύτικους followers από bots για να κάνουν τα άρθρα τους να φαίνονται δημοφιλή. Αποκαλύφθηκε, τότε, ότι πολλοί πολιτικοί, συμπεριλαμβανομένων υποψηφίων για το Κογκρέσο και πολιτειακών αρχόντων, είχαν αγοράσει ψεύτικους followers για να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι είχαν μεγάλη δημοτικότητα. Για παράδειγμα, ο Ντέβιντ Νουνς, γερουσιαστής των ΗΠΑ, κατηγορήθηκε ότι είχε χιλιάδες ψεύτικους followers στο Twitter, ενώ ο επίσης γερουσιαστής αλλά και υποψήφιος για την προεδρία Τεντ Κρουζ, αντιμετώπισε ανάλογες κατηγορίες.
Το κόστος της ψευδαίσθησης
Το κόστος αγοράς bots στα social media ποικίλλει. Για παράδειγμα, ένα απλό bot που κάνει likes και shares μπορεί να κοστίζει μερικά ευρώ, ενώ πιο εξελιγμένα bots που μπορούν να δημιουργήσουν ψεύτικα προφίλ και να αλληλοεπιδράσουν με άλλους χρήστες μπορεί να κοστίζουν εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες ευρώ. Υπάρχουν, ακόμα, συνδρομητικές υπηρεσίες που προσφέρουν συνεχή υποστήριξη και ενημερώσεις για τα bots, ώστε να φαίνονται πιο αληθοφανή, πράγμα που όσο να ναι, αυξάνει περισσότερο το κόστος. Έτσι, ένα βασικό πακέτο, που προσφέρει 1.000 followers στο Instagram μπορεί να κοστίζει γύρω στα 10 με 20, μόλις ευρώ. Αν κάποιος θέλει να αγοράσει 10.000 followers, το κόστος ανεβαίνει από 50 έως 150 ευρώ, ανάλογα με την ποιότητα των bots, δηλαδή το αν οι λογαριασμοί μοιάζουν αληθινοί ή όχι. Για πιο εξελιγμένες υπηρεσίες, όπως η αυτόματη ανάρτηση περιεχομένου, η αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες, με σχόλια, likes, shares ή η δημιουργία ψεύτικων προφίλ, που μοιάζουν με πραγματικούς ανθρώπους, το κόστος μπορεί να ξεπεράσει τα 500 ή και τα 1.000 ευρώ το μήνα. Υπάρχουν ακόμη και υπηρεσίες που προσφέρουν «πακέτα δημοσιότητας», με τα οποία ένας χρήστης μπορεί να αγοράσει εικονικές τάσεις ή trends στο Twitter ή να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι ένα συγκεκριμένο θέμα είναι viral.
Η ηθική διάσταση και οι φωνές διαμαρτυρίας
Φυσικά και η χρήση αυτών των τεχνολογιών εγείρει σημαντικά ηθικά ζητήματα. Η δημιουργία ψεύτικων προφίλ και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης οδηγεί σε παραπληροφόρηση, υπονομεύει τη δημοκρατική διαδικασία και διαπράττει απάτη. Επιπλέον, η συλλογή και η χρήση προσωπικών δεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση των χρηστών παραβιάζει την ιδιωτικότητα και τις ατομικές ελευθερίες. Έτσι, μετα το πρώτο καιρό που δεν ξέραμε πως λειτουργεί το πράγμα, υποψιασμένοι πια, βλέπουμε να πληθαίνουν και να γίνονται περισσότερο έντονες οι φωνές διαμαρτυρίας ενάντια στη χρήσης bots. Οι πλατφόρμες των social media, όπως το Facebook, το Twitter και το Instagram, έχουν λάβει μέτρα για να περιορίσουν τη χρήση bots. Για παράδειγμα, το Twitter έχει εφαρμόσει αλγορίθμους για να εντοπίζει και να διαγράφει ψεύτικους λογαριασμούς, ενώ το Instagram έχει αρχίσει να εμφανίζει προειδοποιήσεις σε χρήστες που ακολουθούν ψεύτικα προφίλ. Οργανισμοί που ασχολούνται με την προστασία της ιδιωτικής ζωής και των ψηφιακών δικαιωμάτων, όπως η Electronic Frontier Foundation ή EFF, έχουν εκφράσει ανησυχίες για την κατάχρηση των δεδομένων και την παραπληροφόρηση που προκαλείται από τα bots. Πολλοί ερευνητές και δημοσιογράφοι έχουν επίσης καταγγείλει την επίδραση των bots στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ιδιαίτερα σε θέματα όπως οι εκλογές, η δημόσια υγεία, με πρόσφατο παράδειγμα τα όσα διαδίδονταν κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19, αλλά και οι κοινωνικές κρίσεις. Στο τέλος, μα καθοριστικά και ουσιαστικά, οι ίδιοι οι χρήστες των social media, εμείς όλοι, δηλαδή, έχουμε αρχίσει να εκφράζουμε την απογοήτευσή, τη κούραση και την δυσαρέσκεια μας με την εικονική φύση των πλατφορμών. Πόσα από τα προφίλ, τα likes και τα σχόλια που βλέπουμε, τη δημοφιλία εκείνων που επηρεάζουν της κοινής γνώμης είναι πραγματικά και πόσα είναι δημιουργημένα από bots, άραγε; Η αμφιβολία οδηγεί σε κρίση εμπιστοσύνης και αμφισβήτηση την αξιοπιστίας κάθε πληροφορίας που ανεβαίνει στα social media. Και ακόμη τα σοβαρά ζητήματα μετατρέπονται σε επιφανειακά θεάματα, η αλήθεια χάνεται μέσα στη διασκέδαση, την ανούσια πληροφορία και τη συναισθηματική χειραγώγηση.
Μα πόσο τέλεια έχει εκφράσει την τραγική αλήθεια ο ιδιαίτερος άνθρωπος, ευφυής ηθοποιό, κωμικός – λεπίδα και ακτιβιστής Σάσα Μπάρον Κόεν πως «τα social media είναι η μεγαλύτερη μηχανή προπαγάνδας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι μια βιομηχανία που βασίζεται στην προσοχή, και η προσοχή αυτή κερδίζεται με την προβολή του σοκ, της εξτρίμ και της ψευδής πληροφορίας. Αυτό δεν είναι απλώς επικίνδυνο· είναι μια απειλή για τη δημοκρατία»!
ή αποκτήστε ετήσια συνδρομή εδώ.
